Đều như vắt tranh là gì?

Chúng ta vẫn thường nói “đều như vắt chanh”, nhưng thực ra câu này không có ý nghĩa. Vì vắt quả chanh thì làm sao mà đều được.

Nguồn gốc của câu này xuất phát từ cỏ tranh, ngày trước mái nhà chủ yếu được lợp bằng cỏ tranh. Cỏ tranh còn có tên gọi khác là Bạch mao căn, cỏ tranh săng, nhả cà. Dân tộc Dao gọi là gan, dân tộc K’Dong gọi là Día, dân tộc Tày gọi là Lạc cà… Nó có tên khoa học là Imperata cylindrica Beauv. Họ nhà lúa (Poaceae), rất gần gũi với đời sống con người từ đồng bằng đến vùng trung du, miền núi.

Cỏ tranh là loại cây sống lâu năm, có thân rễ lan dài, ăn sâu dưới đất. Cây mọc hoang dại, phân bố rộng rãi khắp nơi ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam nước ta và nhiều nước có khí hậu nhiệt đới trên thế giới. Người ta thường bắt gặp nó mọc ở những nơi đất cao ngoài đồng, bờ mương, bờ sông, đồi núi, có khi mọc ở thảo nguyên thành những mảng cỏ lớn. Có nơi dùng lá để lợp mái nhà.

Ngày trước, tranh là vật liệu phổ biến khi làm nhà. Để có được những tấm tranh để lợp mái hoặc dựng vách, các thợ lành nghề phải “đánh” tranh, tức là bện tranh thành từng tấm theo kích thước phù hợp với quy mô của nhà.

Đánh tranh, không phải ai cũng làm được. Bởi lẽ không chỉ rành kỹ thuật mà còn phải có con mắt mỹ thuật. Mỗi khi “đánh” tranh phải dùng một tay nắm đống sợi tranh thành một vắt, muốn cho đều tăm tắp mười vắt như chục thì lượng sợi tranh trong tay phải vừa vặn sao cho ngón cái cụng với ngón trỏ, nếu ít hơn thì thêm vào và ngược lại. Nếu các vắt tranh lỏi chỏi không đều thì khi lợp lên sẽ dễ bị thấm nước mưa và đứng trong nhà trông lên sẽ không được đẹp. Trong lúc tay này nắm vắt tranh thì tay kia phải khéo léo “bắt” vắt tranh đưa vào hom (3 thanh tre ngâm được vót thành sợi có chiều dài bằng tấm tranh) và chỉnh sửa cho đều.

Như thế, từ vắt trong vắt tranh không phải động từ mà là danh từ, như trong câu “Mang mấy vắt cơm đi ăn đường” hay “Mỗi đùm hai vắt xôi” (theo Từ điển tiếng Việt). “Đều như vắt tranh” ý nói làm một cái gì đấy rất đồng đều.

Ngày trước, rất hiếm có thợ đánh tranh lợp nhà chuyên nghiệp. Vì thế, ai có “bàn tay vàng” vắt tranh đều và đẹp sẽ được chủ nhà khoản đãi hậu hĩ. Dân gian có câu “đàn ông lợp nhà, đàn bà đi chợ”, nghĩa là đàn ông khi lợp nhà sẽ được ăn uống no say, đàn bà đi chợ thì làm chi cũng xà xẻo ít nhiều tiền chợ để ăn vặt.

Như vậy từ “vắt” trong “vắt tranh” là danh từ chỉ những vắt tranh đều tăm tắp trên tấm cỏ tranh chứ không phải động từ trong từ ‘vắt quả chanh’. Ở đây câu thành ngữ “Đều như vắt tranh” ý nói làm một cái gì đấy rất đồng đều, đẹp mắt.

Lý do nhiều người nhầm lẫn câu thành ngữ trên bởi trong sinh hoạt hằng ngày họ tiếp xúc nhiều với động từ ‘vắt chanh’ nhiều hơn là danh từ ‘vắt tranh’.