Chúng ta thường dùng thành ngữ “mẹ tròn con vuông” để chỉ việc sinh sản thuận lợi, sau khi sinh mẹ cũng khoẻ mà con cũng mạnh. Nhưng tại sao lại là “tròn” và “vuông” mà không phải bất cứ hình thù nào khác?
Thực tế, điều này xuất phát từ quan niệm của người xưa, cho rằng trời tròn, đất vuông. Con người do trời sinh ra, do đất nuôi dưỡng, nên cũng phải vuông tròn như trời đất thì mới trọn vẹn, an ổn. Điều này thấy rõ trong sự tích bánh chưng, bánh giày. Hoàng tử Lang Liêu nằm mộng được tiên ông hướng dẫn làm bánh giày tròn tượng trưng cho trời, bánh chưng vuông tượng chưng cho đất để chỉ sự hoà hợp với tạo hoá. Nhờ đem hai thứ bánh này lên dâng tổ tiên mà hoàng tử được vua khen và truyền ngôi cho.
Vậy tại sao nói “mẹ tròn con vuông” mà không nói “mẹ vuông con tròn”? Theo chúng tôi đây chỉ là cách sắp xếp sao cho có vần điệu, vì “tròn” cùng vần với “con”. Tuỳ theo cách đọc nào thuận miệng hơn, người ta cũng có thể đưa “vuông” đứng trước “tròn” như trong “làm sao để vuông tròn mọi việc”.
Nói thêm một chút về “vuông, tròn” thì “vuông” ở đây là âm cổ của chữ “phương” (方) còn để chỉ phương hướng, chúng ta vẫn thấy đường dùng trong “bình phương”, “hình lập phương”. Còn nói về “tròn”, trang Yêu tiếng Việt cho rằng từ này có nguồn gốc từ tiếng Khmer nhưng không dẫn được dữ liệu, và điều này khá vô lý vì sự giao thoa văn hoá của Việt và Khmer chỉ rõ nét ở các tỉnh miền Nam từ thế kỉ 17, trong khi Bắc Bộ đã dùng từ “tròn” từ rất lâu trước đó. Bằng chứng là truyện cười về ông thầy cúng đến nhà gia chủ tên Tròn, thời bấy giờ chưa có chữ Nôm mà chữ Hán không có “tròn” nên ông vẽ đại hình tròn để cúng. Từ “tròn” trong tiếng Khmer là moul, xét về âm cũng không gần gũi chút nào. Theo chúng tôi “tròn” ở đây xuất phát từ “tlõn” trong “tlõn wẽn” của tiếng Mường, nghĩa là “trọn vẹn”. Tiếng Việt và tiếng Mường vốn có liên hệ mật thiết nên giả thuyết này dễ chấp nhận hơn.
Ngoài ra, trong tiếng Việt còn có từ quy củ, Hán tự là 規矩, trong đó quy (規) chỉ cái khuôn hình tròn còn củ (矩) chỉ cái khuôn hình vuông của người thợ mộc. “Quy củ” nghĩa là “nề nếp”, như vậy cũng đủ thấy người xưa coi hình vuông và hình tròn là khuôn thước quan trọng thế nào.
(Tham khảo từ điển Hán Nôm, từ điển Mường – Việt, bài viết của Tâm Liên)
