Lịch sử cuốn lịch – nguồn gốc và các phát minh

Lịch qua các thời đại

Lịch được lập ra năm 753 trước công nguyên, từ chu kỳ mặt trăng, nên có nhiều sai lệch so với chu kỳ mặt trời,  phải trải qua nhiều sửa đổi mới có được quyển lịch chính xác như ngày nay.

Năm 532, cha đạo Denys le Petit, hiệu chỉnh bản tính ngày lễ Phục Sinh kể từ khi Đấng Christ ra đời, mà ông định ngày 25/12 năm 753 Rome. Năm Rome thứ 754 trở thành năm 1 (không có năm 0). Kiểu tính toán này được nước Pháp dùng kể từ thế kỷ thứ 8. Sau đó người ta nhận thấy rằng  Denys đã tính lầm ít nhất 4 năm. Năm 2000 đáng lý ra phải là năm 2005.

Lịch ghi lịch sử của Đức năm 1550

Năm 1515 Copernic tham dự cuộc sửa đổi lịch.

1582  Gregory III mời các nhà thiên văn Lilio, Clavius và Chacon thành lập một cuốn lịch mới và nhận thấy rằng theo mặt trời thì César tính trễ mất 10 ngày nên giáo hoàng cho nhảy lên 10 ngày cho Rome và các nước Espagne và Portugal: sau ngày 4/10/1582 là ngày 15/10/1582.  Nước Pháp theo trễ hơn, tới 9/12/1582 mới đổi, còn Anh quốc thì đợi đến 2/8 năm 1752 mới thêm 11 ngày (sau ngày 2/9 là 14/9/1752)

Thế kỷ thứ 14, ngày tháng được học ở trường.

Cuối thế kỷ thứ 16 những người có học biết họ hiện đang ở ngày, tháng, năm nào nhờ  quyển lịch và từ đó họ có thể ghi lại những biến cố xảy ra. Không có lịch, sẽ không có lịch sử.

Từ thế kỷ thứ 16 đến thế kỷ 19, Âu châu bành trướng, làm cả thế giới biết tới lịch Grégorien: các dân tộc thuộc địa Mỹ châu, Á châu và Phi châu phải dùng lịch của chính quốc và sau khi đuợc độc lập, họ vẫn tiếp tục dùng lịch này.

Lịch thời Trung Đại

Khoảng 1550 những quyển lịch ghi lịch sử  xuất hiện ở Đức:

Thế kỷ thứ 17, lịch được dùng để tổ chức tương lai. Từ năm 1679, Hàn lâm viện khoa học mỗi năm in môt quyển lịch chính thức và từ đó sẽ in lại trong hầu hết các  sách lịch (almanach).

Thế kỷ 19 sổ nhật ký (agenda) và lịch được phổ biến từ từ. Hình thức quyển lịch giống như lịch hiện nay chúng ta dùng: những ngày trong tuần và số ngày trong tháng.

Năm 1834, cha đạo Marc Mastrofini đề nghị ngày cuối năm đó sẽ là “ngày trắng” tức là không tính, để cho mọi ngày khác gom lại đúng 52 tuần lễ (52×7=364 ngày).

1849, Auguste Compte làm lịch gồm 13 tháng đồng đều, tiếp theo 1 “ngày trắng”.

Camille Flammarion, sau khi kêu gọi chống lại lịch gregorien, ông làm một quyển lịch muôn đời gồm 12 tháng có những tam cá nguyệt như nhau (calendrier universel)

1884 người ta chia ra các múi giờ: trái đất được chia thành 24 múi xẻ dọc từ Bắc xuống Nam với kinh tuyến Greenwich làm chuẩn.

Từ năm 1922, Hội các quốc gia thành lập một ủy ban nghiên cứu về sự sửa đổi lịch và kết luận là không thay đổi lịch nữa nhưng  phải có một ngày ổn định cho ngày lễ Pâques.

ONU Hội Quốc Liên, thấy rằng  lịch gregorien không thích hợp với sinh hoạt kinh tế hiện tại nên có ý định sửa lịch cho thế kỷ 21 (đã rao một kỷ thi tuyển quốc tế)

Lịch các nước

A) Lịch La Mã

I) Lịch thời cổ Roma Numa Pompilius:

Từ lúc đầu, lịch được lập ra từ chu kỳ mặt trăng. Năm 753 trước công nguyên, thời kỳ  Roma thành lập, một năm có 10 tháng như sau:

1) Đặt tên tháng:

Lúc đầu, người ta đặt tên theo thứ tự số học nhưng cuối cùng họ quyết định dùng tên các vị thần để thế vài tháng:

Tháng thứ nhất lấy tên thần chiến tranh Mars theo truyện thần thoại Roma vì  thần Mars còn được xem là thần cây cối, mùa xuân và tuổi trẻ. Từ rất lâu, Mars là tháng đầu tiên của năm.

Tháng thứ nhì lấy tên Aperta, biệt hiệu của Apollon, vị thần của nghệ thuật (âm nhạc), của y khoa, của tiên tri và bói toán. Đầu tiên, miền Bắc Hy Lạp, Apollon còn được gọi là Phoebos, thần mặt trời.

Tháng thứ ba là Maïus, tên phổ biến của thần Jupiter

Tháng thứ tư là Junon, vợ của Jupiter

Những tháng khác tiếp tục dùng số [tiếp đầu ngữ la tinh quin (5), sex (6), sept(7), oct (8), no (9) dec (10)]

2) Sửa đổi lịch cho hợp với chu kỳ mặt trời

a) Thêm 2 tháng

Tổng cộng 10 tháng trên sẽ được một năm 304 ngày, nên người ta phải thêm ngày vô cho những tháng cuối để đủ một năm dương lịch, nhưng  không đặt tên. Cuối cùng  người ta thêm hai tháng để đằng sau tháng December là Januarius, tên của vị vua Roma xưa nhất là Janus và là thần hòa bình. Tháng thêm tiếp theo là Februarius.

Người Roma mê tín, cho là ngày lẻ mang hạnh phúc, nên chọn số ngày lẻ cho mọi tháng:

b) Thêm 1 ngày cho Februarius

Tổng cộng lại được 354 ngày. Lại số chẵn, nên họ thêm một ngày cho tháng cuối cùng là Februarius, từ 27 thành 28 ngày và được xem như là tháng tệ nhất, lấy tên của Febro, thần của những người chết dưới địa ngục. Đó là tháng của sự chết chóc, trong tháng này, người ta xin tha tội, làm lễ tẩy uế cho người chết và cũng là tháng mang bệnh hoạn (febris, sốt).

c) Đổi vị trí của Februarius

Khoảng năm 354 TCN, Februarius được đưa lên giữa Januarius và Martius và trở thành tháng thứ 2 trong năm.

Năm dương lịch 355 ngày này chỉ hơn 1 ngày so với năm âm lịch 354 ngày. Vì năm ngắn hơn thực tế trong lúc nhà nông dựa trên mùa màng để cầy cấy nên họ thêm ngày vô để có lịch thích hợp. Họ quyết định cứ mỗi chu kỳ 4 năm là phải thêm một tháng 13. Tháng bổ sung có tên là Mercedonius, vì họ cho rằng lúc này lính đánh thuê (mercenaire) được trả lương. Tháng này, khi thì 23 ngày  được xếp giữa 24 và 25 tháng Februarius, khi thì 22 ngày  và được xếp giữa 23 và 24 tháng này.

Nói rõ hơn, trong chu kỳ 4 năm, thì năm đầu có 355 ngày, năm thứ nhì có 355 + 22 = 377 ngày, năm thứ 3 có 355 ngày và năm thứ tư có 378 ngày.

Cách tính lịch này cho cả thảy 1465 ngày cho 4 năm, trong lúc thực tế chỉ có 1461 ngày, nghĩa là dư 4 ngày. Từ năm quá ngắn bước sang  năm quá dài.

Để sửa chữa tình trạng này, năm La Mã 450 (304 TCN) luật Roma đổi lịch mới. Trong chu kỳ 8 năm, người ta chỉ dùng 5 tháng 22 ngày, thay vì 6 tháng 22 ngày. Vì cứ 4 năm là dư 4 ngày, nên 24 năm thì dư một tháng 24 ngày, do đó khi bỏ 1 tháng 22 ngày thì chỉ dư 2 ngày. Để sửa chữa sự thặng dư này, tháng Mercedonius được đổi số ngày để có sự trùng hợp giữa năm trên lịch và  năm thực tế.

II) Lịch Julien

Nhưng sau đó vì lợi ích của những quan viên khi bầu cử, sự sai sót của lịch ngày càng lớn, cuối cùng  năm 708 Roma (46 TCN), điểm phân (équinoxe, xuân phân và thu phân) sai biệt đến 3 tháng. Nghĩa là mùa gặt vào tháng 1, tháng lạnh nhất!

Chính lúc đó danh tướng Roma  Julius Caesar can thiệp. Để chấm dứt sự lạm dụng của các chính trị gia lúc  bấy giờ, Julius Caesar phái một nhà thiên văn Hy Lạp tên là Sosigene xứ Alexandrie sửa đổi lịch mùa màng cho thích hợp với lịch (nguồn gốc Ai Cập) thiết lập bởi nhà thiên văn Hy Lạp Eudoxe vào thế kỷ thứ 4 TCN.

Lịch Julien có 365 ngày, chia thành 12 tháng và cứ 4 năm là thêm 1 ngày. Lịch này vẫn còn dùng  cho đến thế kỷ 20 trong  một số nước.

Tuy nhiên với hệ thống này, có quá nhiều năm nhuần bởi vì so với mùa thiên văn thì mỗi năm có khoảng 11 phút sớm hơn. Hình như Caesar biết điều này nhưng ông không coi là quan trọng.

1) Lịch Julien, theo Sacrobosco

Caesar ra sắc lệnh mỗi năm theo hành trình mặt trời, sẽ có 365 ngày, và vì dư 6 giờ một năm, nên thêm 1 ngày sau 4 năm, để ngày đó vô sau ngày 24 tháng Februarius, và lịch có tên là  sexto ante calendas martii, năm nào chứa ngày nhuần sẽ là năm nhuần. Người ta trải đều xen kẽ một tháng  30 ngày với tháng 31 ngày, trừ tháng  Februarius

Sự cải tổ này của Julius nên tháng Quintilis được thay thế bởi tháng Julius. Nhưng sự cải tổ này không được áp dụng đúng. Những nhà làm luật thêm ngày nhuần 3 năm 1 lần thay vì 4 năm như đã tính. Vậy là sau 36 năm, có tới 12 năm nhuần thay vì 9 năm.

 2) August sửa đổi lịch Julien

May thay August thấy được, nên ra lệnh liên tục 12 năm tới, không được thêm một năm nhuần nào hết. Vậy là lịch julien được trở lại chính xác. Để thưởng cho việc này, năm 746 Roma (8 TCN) thượng viện Roma lấy tên của August đặt thế cho tháng  Sextilis. Sau đó người ta thấy rằng August không thua Julius, nên  san bằng ngày cho tháng August và Julius, nghĩa là lấy bớt 1 ngày của tháng Februarius bỏ qua  tháng Julius, tức  là cả hai được 31 ngày.

Sau đó để tránh một lúc  3 tháng 31 ngày liên tục, người ta lấy bớt 1 ngày của September bỏ qua October và cũng như vậy cho tháng November  và December:

Kể từ ngày đó, số ngày, tháng vẫn giữ từ ngày hoàng đế August cai trị cho tới ngày nay..

  3) Cách chia ngày, tháng, tuần

  a) Ngày, tháng

Những ngày trong tháng được rải ra thành 3 phần không đều nhau: từ Calendas cho tới Nonas, từ  Nonas cho tới Idus và những Idus ở cuối tháng..

– Kalendis: ngày đầu của tháng. Tên nó từ chữ  Calare (công bố) bởi vì ngày này mà người ta đem công bố những  ngày quan trọng.

–  Idus: từ chữ  étrusque iduare nghĩa là phân chia. Những Idus đánh dấu giữa tháng. Ngày 15 cho những tháng Martius, Maius, Julius và October. Ngày 17 cho những tháng khác. Nhớ là người Roma không thích ngày chẵn.

–  Nonis: ngày thứ 9 trước ngày Idus. Thí dụ tháng Martius có ngày Idus bắt đầu từ ngày 15, thì ngày Nonis là  trước ngày (15-9 = 6)  thứ 6, tức là thứ 5. Thành ra ngày Nonis bắt đầu từ ngày thứ 5 hay 7 của tháng.

Người Roma thường nói ngày từ  sự đánh dấu 3 loại ngày trên. Thí dụ  ngày 2 tháng 1 thì nói ” ngày thứ 4  trước Nonas  tháng Januarias” (ante diem quartum nonas Januarias)…

– Pridie: Trước ngày “đánh dấu” thì gọi là Pridie. Thí dụ Pridie Nonas thì cho ngày hôm trước của ngày nonas.

Thí dụ ngày 4 tháng 1: Pridie Nonas Januarias

Còn ngày trước ngày pridie lại là ngày thứ 3 trước Nonas cũng như ta nói “trong 8 nghĩa là sau 1 tuần lễ

– Postridie: Sau ngày “đánh dấu” thì gọi là postridie. Thí dụ  ngày 2/1: ngày thứ 4  trước Nonas  tháng Januarias” (ante diem quartum Nonas Januarias)

hay còn gọi là  sau ngày Kalendas tháng Januarias (postridie kalendas Januarias)

Còn ngày cuối tháng thì gọi là trước ngày kalendas (pridie  Kalendas)

1. b) Ý nghĩa chữ la tinh  những số:

 c) Cấu trúc của năm: 

http://www.louisg.net/C_mesopotamiens.htm

d) Tháng đầu tiên trong lịch Roma

Joannes Lamentius Lydus,  (nửa đầu thế kỷ thứ VI)  viết trong De mensibus (tháng) rằng người Roma phân biệt giữa năm tôn giáo bắt đầu tháng 1, năm truyền thống bắt đầu tháng 3, cũng như ta bây giờ, đầu năm âm lịch là tháng 2, đầu năm học là tháng 9 vậy.

1. e)Những ngày trong Tuần:

Đối với người Hébreux Chúa đã tạo ra con người trong 6 ngày và nghỉ vào ngày thứ 7.

Từ thời Trung cổ, người ta mới bắt đầu  dùng tuần lễ

Thời Cộng hòa Roma (509 TCN đến 27 TCN) và Haut Empire (27 TCN đến 236), tuần lễ được chia ra làm 8 ngày, ghi thứ tự từ A đến H trên những  quyển lịch.

Người Babylone lấy tên của 7 hành tinh khám phá ra lúc bấy giờ. Người Roma dùng mỗi hành tinh để hiến cho thần với  hành tinh liên hệ:

Constantin, hoàng đế Roma từ 324 đến 337, với chỉ dụ Milan, ông cho phép tự do lễ lạc tại nhà thờ.

Năm  312, Constantin, vô đạo Thiên chúa giáo ra lệnh chấm dứt những sự truy hại những người theo đạo Thiên chúa. Ông sửa đổi 3 điều:

– Thêm vô ngày Chúa nhật, ngày nghỉ cho tuần lễ 7 ngày (chỉ dụ 321).

– Công nhận chính thức các lễ Thiên chúa có ngày quy định.

– Công nhận chính thức lễ Pâques

Đế quốc Roma bắt những nước bị đô hộ phải dùng lịch julien như Grèce (Hy Lạp), Égypte (Ai Cập), Espagne (Tây ban nha), Gaules

III) Lịch Gregorien

Tuy vậy, lịch này tính trên căn bản 1 năm là 365 ngày và đúng 6 giờ, nhưng thực tế một thế kỷ giảm mất nửa giây và thí dụ thời Julius là 365 ngày 5 giờ 48 phút và 56 giây, qua cuối thế kỷ 16 là 365 ngày, 5 giờ, 48 phút 47 giây cho tới thế kỷ thứ 20 thì còn 365 ngày 5 giờ 48 phút 46 giây. Nếu tính theo lịch julien chẵn 365 ngày 6 giờ thì với sai số 11 phút cho 1 năm thì cứ 128 năm là sai 1 ngày.

Vào thời cải cách lịch julien, xuân phân tới  vào ngày 25 tháng 3

Năm 325  vào ngày 21 cho tới thế kỷ thứ 16 thì  xuân phân tới vào ngày 10 cùng tháng Khi lịch ghi ngày 21 xuân phân thì xuân phân thực sự đã trôi qua 10 ngày rồi. Người ta làm lễ Pâques quá trễ. Và nếu như khoảng cách ngày càng lớn, người ta có thể làm lễ Pâques 1, 2, 3 tháng sau ngày thiên văn và ngày tháng trên lịch sẽ không còn tương ứng với các mùa trong năm…

Bởi vậy phải thay đổi để sửa sai. Lúc này các giáo hoàng tại Roma thay các hoàng đế, bởi vậy kỳ này giáo hoàng Gregory XIII ra tay. Năm 1582 ông  ra sắc lệnh hủy bỏ 10 ngày của lịch julien.

Để tránh lịch sai như lần trước, giáo hoàng quyết định 4 năm mới thêm 1 ngày nhuần.

Lịch này gọi là lịch grégorien, được áp dụng cho những  nước  theo Thiên chúa giáo và cho nước Pháp ngay tức thời. Tại Roma, Espagne và Portugal, cũng như các nhà thờ Thiên chúa giáo thì ngày hôm sau của thứ năm 4/10/1582 là 15/10/1582. Dưới triều đại của Henri III, ngày hôm sau của ngày chúa nhật 9/12/1582 là ngày thứ hai 20/12/1582.  Nước Anh phải đợi đến 3/9/1752 mới áp dụng, Nga năm 1918, Hy Lạp năm 1923,  Chỉ 26 năm sau ngày cải cách lịch của giáo hoàng Gregory XII, Québec đã áp dụng (năm 1608), Nhật: 1873, Trung quốc 1912, Hy Lạp, Roumanie: 1820…

Ngày nay lịch grégorien được áp dụng cho hầu hết các nước.

B) Lịch Gaulois:

1) Lịch của xã Coligny

Năm 1897 tại xã Coligny, giữa Ain và Jura trên con đường từ Lyon tới Strasbourg người ta khám phá một kho chứa hơn 550 mảnh bằng đồng, có lẽ  của những người đào kiếm kim loại. Trong số mảnh đồng tìm được, có khoảng 400 miếng ghép thành tượng thần lớn, và 150 miếng ghép thành quyển lịch. Cả thảy được bảo tàng viện Lyon mua ngay và trùng tu lại. Lịch gồm có bề dài 150 cm và 80 cm bề ngang, chia làm chu kỳ 5 năm (gọi là “lustre”), mỗi năm 12 tháng xen kẽ 30 và 29 ngày. Nhưng để hòa hợp với năm mặt trời, phải thêm 2 tháng nhuận (30 ngày).

Đây là loại lịch theo chu kỳ quay của cả mặt trăng và mặt trời: trong chu kỳ  5 năm (lustre) gồm 3 năm có 12 tháng 29 và 30 ngày và 2 năm có 13 tháng (hai tháng thêm vô đều có 30 ngày)

250 năm sau lịch cải cách julien, những người gaulois vẫn còn dùng lịch cũ của họ không ghi những ngày lễ tôn giáo.

Quyển lịch viết bằng tiếng gaulois, nhưng khắc thành chữ và số La Mã, gồm 16 cột, hơn 2000 chữ mà hơn một nửa số chữ được giữ nguyên và được xem như bài viết dài nhất bằng tiếng gaulois được biết cho tới nay.

Nếu tính những chữ lập lại thì có 60 chữ gaulois khác nhau. Nhiều chữ không rõ nghĩa. Thí dụ chữ atenoux không biết có phải là “trở về tăm tối”?, mat và anmat có phải là “thuận lợi” và “bất lợi” hay là “đầy đủ” và “thiếu”?

Những người gaulois tính cứ mỗi “thế kỷ”, tức là 30 năm (vì theo họ, 30 năm là một đời người, gồm 6 lustre, mỗi lustre là 5 năm) là phải bỏ 30 ngày dư để có một năm trung bình là 365,2 ngày.

Một năm được chia thành 2 lục cá nguyệt và mỗi tháng được chia thành hai lần 15 ngày cách nhau bằng chữ atenoux và trước mỗi ngày chừa một lỗ  để nhét vô một cái chốt chỉ ngày đang dùng. Ngày được ghi từ số I đến XV trước chữa ATENOVX (chữ V = U), và sau chữ này là từ I tới XIII hay XV.

Người gaulois tính ngày từ lúc trời xẩm tối. Không thấy có chữ “tuần lễ” hay “mùa màng”.

Năm bắt đầu vào tháng 11

62 tháng được chia thành 16 cột. Có 14 tên tháng: tên của 12 tháng  lập lại 5 lần, 2 tên còn lại chỉ xuất hiện có 1 lần.

Đây là tên của 12 tháng:

X… (tháng nhuận đầu tiên), SAMON, DUMAN, RIUROS, ANAGANTIO, OGRON, CUTIOS, CIALLOS B.IS (tháng nhuận thứ 2), GIAMONI, SIMIVIS, EQUOS, ELEMBIU, AEDRINI et CANTLOS.

Chi tiết năm gaulois không được xác định rõ rệt.

Lịch  này phức tạp, kiểu chữ và số cho thấy lịch này lập ra khoảng thế kỷ thứ 2 tức là 2 thế kỷ sau lịch julien. Và vì lịch được khám phá chung với tượng thần, nên người ta cho đây là lịch tôn giáo được đặt trong đền thờ.

2) Lịch Cộng hòa Pháp:

Lịch Cộng hòa được thiết lập bởi hiệp ước 5/10/1793.

Lịch bắt đầu ngày 22/9/1792, ngày thành lập chế độ Cộng hòa.

Một năm chia ra làm 12 tháng, mỗi tháng chia làm 3 lần 10 ngày =30 ngày

Thêm 5 ngày: 360 + 5 = 365 có tên Vertu, Génie, Travail, Opinion và Récompenses

Một ngày thêm vào những năm nhuần là lễ quốc khánh

Napoléon hủy bỏ lịch này vào ngày 1/1/1806 và thay trở lại lịch grégorien.

Dân chúng bị lẫn lộn không biết tính ngày, nhưng đành phải chịu vì nếu không sẽ bị tử hình. Tuy nhiên có người lại cho đó có chất thơ nên đặt ra bài hát

Lịch này trên lý thuyết bắt đầu từ 22/9/1792, nhưng được dùng sau 1 năm. Kéo dài tới ngày 31/12/1805, nghĩa là 13 năm 3 tháng. Sau đó lại được Paris dùng từ ngày 6 đến 23/5/1871 (nghĩa là từ ngày 16 floréal tới 3 prairial năm LXXIX)

BẢNG ĐỔI LỊCH CỘNG HÒA RA LỊCH GREGORIEN

http://www.nithart.com/calrepub.htm

Ngày 1 tháng Floreal năm Cộng hòa thứ VI là  20 tháng 4 năm 1797

Vậy ngày 17 Floréal = 1 Floréal + 16 ngày

vậy 20 tháng 4 năm 1797 + 16 = 6/5/1797

Lịch Cộng hòa năm 1794 do Louis-Philibert Debucourt vẽ (fr.wikipedia.org)

 3) Cách tính ngày lễ Pâques:

Hội nghị giám mục  Nicée (concile de Nicée) họp vào năm 325 để xác định ngày  xuân phân: 21 tháng 3 và định ngày lễ Pâques: “ Ngày Chúa nhật tiếp theo ngày thứ 14 của tuần trăng“.  Những năm trước 1583 thì người ta lấy lịch julien tính ngày lễ Pâques. Còn những năm sau 1583 khi có lịch gregorien thì người ta tính lễ pâques theo lịch này. Ngày lễ có thể thay đổi từ 22/3 cho tới 25/4 (35 ngày, nghĩa là ngày lễ Pâques có thể là 1 trong 35 ngày đó)

Bên Pháp ngày 1 tháng tư ấm, hơi gió và mưa lất phất, mọi người được quyền quên chiếc áo ấm dày, thô nặng nề. Hoa thủy tiên đã nứt lên từ tháng một, trải qua nhiều lần tuyết phủ, hoa đầu tiên vui mừng  báo hiệu mùa xuân. Mọi cây khác nhìn xa thấy vẫn chỉ là những cành không lá đen đủi, nhưng thiệt ra chúng đã ôm đầy nụ từ hai tháng trước như đã ngầm chuẩn bị với nhau, lần lượt nở vào tháng Tư.  Tháng Tư đúng là mùa Xuân, hoa lá sống trở lại sau khi ngủ  một giấc dài 6 tháng, giống như tháng Giêng của Việt Nam

Cho nên ngày 1 tháng 4 mùa xuân vừa mới bắt đầu nên tùy triều đại và tùy miền, người ta lấy ngày đầu xuân là 1 tháng tư với lý do sự đổi mới với mùa xuân vừa mới bắt đầu.

Năm 1564, Charles IX, lúc đó 14 tuổi, quy định ngày 1 tháng 1 là ngày đầu năm thay vì 1 tháng 4. Quyết định này được áp dụng  năm 1567.

Poisson d’Avril:

Sự thay đổi này làm xê dịch ngày trao đổi quà tết. Có những người vẫn chưa quen hay vẫn còn nghi ngờ ngày 1 tháng 1 là ngày đầu năm, nên vẫn tiếp tục trao tặng quà nhau vào ngày 1 tháng 4.  Sau đó họ vẫn tiếp tục trao nhau những món quà nhỏ cốt để vui cười với nhau, rồi dần dần tới chuyện dùng mưu mẹo để giăng bẫy…

Tại sao lựa con cá ?

Nếu những trò đùa được biết dưới tên “cá tháng 4”, là vì ở thế kỷ 16, quà tặng nhau thường là thức ăn. Ngày này là ngày cuối tuần chay, thời kỳ này người có đạo Thiên chúa bị cấm ăn thịt. Cá là món ăn thường xuyên.  Sự đùa nghịch  ngàu càng phát triển, một trong những quá cáp là con  cá giả.

Các nước khác…

Truyền thống đùa giỡn ngày 1 tháng 4 bắt đầu ở phương Tây và từ từ lan dần. Mỗi nước biểu thị một cách khác. Người Anh đặt tên là April’s fool day, chỉ chọc phá buổi sáng thôi và người bị bẫy là “cộng  mì ống”. Xứ Tô Cách Lan thì gấp hai lần Pháp vì họ giỡn cho tới ngày 2/4. Ngoài ra còn có một loại cá tháng tư  bên Ấn độ, xảy ra ngày 31/3 và họ gọi là lễ Huli.

C) Các lịch khác:

1) Lịch đạo Hồi

Nhà tiên tri Mahomet theo truyền thống, rời khỏi đền thờ đêm 15 cho tới 16 tháng 7 năm 622 (lịch hiện tại). Niên đại Hồi giáo lấy sự ra đi đó để dùng làm điểm khởi đầu. Lịch Hồi là âm lịch và gồm 12 tháng xen kẽ 30 hay 29 ngày. Chu kỳ 30 năm với 11 năm có 355 ngày và 19 năm với 354 ngày.

Tháng cuối cùng, là tháng của Aïd el Kébir có thêm 1 ngày  cho những năm lạ thường hay những năm phồn thịnh, theo chu kỳ 30 năm cho những  năm 2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26, 29

Lịch này sai lệch rất nhiều so với dương lịch

Kỷ nguyên đạo Islam gọi là hégire bắt đầu năm 622 của kỷ nguyên đạo thiên chúa (ngày mà Mohamet ra đi)

100 năm hégire tương đương với 97 năm 8 ngày và 4 giờ theo dương lịch

100 năm dương lịch tương đương với 103 năm 24 ngày và 12 giờ theo đạo Hồi

2)  Lịch Do thái

• Nissan (Theo kinh thánh, Nissan là tháng đầu tiên của năm)

Theo nguyên tắc của âm dương hiệp lịch.  Lịch Do thái có phép tính ngày lễ Rô’sh Hashshânâh (ngày Tết của họ) một cách hết sức phức tạp.  Hồi giáo cũng dùng âm lịch, nhưng cộng thêm ngày cho trùng hợp với chu kỳ của mặt trăng mà không sửa chữa theo sự vận hành của trái đất quanh mặt trời.  Do đó 1410 năm theo âm lịch Hồi giáo chỉ tương ứng với 1368 năm dương lịch.  Ðạo Bahâ’i lại dùng một lịch, dựa trên âm lịch và ngày đầu năm là ngày xuân phân (vernal equinox).  Ðiểm đặt biệt là lịch này gồm 19 tháng, mỗi tháng 19 ngày (một năm có 361 ngày), và có thêm 4 ngày mỗi năm chen vào giữa các tháng và sau bốn năm thì thêm một ngày nữa như năm nhuận dương lịch.

3) Lịch Việt Nam và Trung quốc

Người Việt nam dùng âm lịch để tính lễ tiết và chọn ngày cho các công việc quan trọng như cưới hỏi, xây nhà, mở cửa tiệm làm ăn… Âm lịch này giống như âm lịch của Trung quốc nghĩa là dựa trên chu kỳ của mặt trăng và phối hợp với sự chuyển động của trái đất quanh mặt trời.  Mỗi năm có 12 tháng, tháng đủ có 30 ngày, tháng thiếu, 29 ngày.  Cứ 19 năm thì nhuận 7 lần, mỗi lần nhuận một tháng.  Tháng đầu năm là tháng giêng và tháng cuối năm là tháng chạp không bao giờ được lấy làm tháng nhuận.  Ngày đầu năm, ngày  mùng một Tết, là ngày đầu tuần trăng thứ nhì sau ngày tiết Ðông chí (Winter solstice, thường xem như là ngày mà đêm dài nhất trong năm).  Tùy theo tuần trăng ở ngày Ðông chí mà ngày đầu năm sẽ đến trong khoảng 30 đến 59 ngày sau ngày đó.  Do đó ngày mùng một Tết chỉ có thể nằm trong khoảng 20 tháng 1 đến 21 tháng 2 dương lịch.  Tháng âm lịch thường đi sau tháng dương lịch một hay hai thứ, như tháng ba âm lịch ứng với tháng tư hoặc tháng năm dương lịch.

Năm âm lịch không tính theo số mà dùng tên ghép gồm hai chữ. Chữ đầu là một trong 10 thiên can (Giáp, Ất, Bính, Ðinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm và Quý).  Chữ thứ nhì là một trong 12 địa chi (Tý, Sửu, Dần, Mão hay Mẹo, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất và Hợi).  Mười hai địa chi là tên 12 con vật.   Âm lịch Việt nam khác âm lịch Trung quốc ở chỗ năm Sửu thì theo lịch Việt nam là năm con trâu, còn Trung quốc là con bò, còn năm Mão hay Mẹo ở Việt nam là năm con mèo, thì trong lịch Trung quốc lại là năm con thỏ.  Vì bội số chung của 10 (thiên can) và 12 (địa chi) là 60, nên cứ 60 năm, tên các năm lại được lập đúng trở lại.  Và cũng vì thế mà mỗi can chỉ đi chung với sáu năm trong 12 địa chi, hay mỗi năm theo địa chi chỉ có thể đi chung với 5 can mà thôi.  Thí dụ như can Giáp chỉ đi chung với các năm Tý, Dần, Thìn, Ngọ, Thân và Tuất, còn can Ất chỉ đi chung với các năm Sửu, Mão, Tỵ, Mùi, Dậu và Hợi.

Trần Ngọc Thùy Trang (cựu chủ tịch UVSA) có nhận xét là các năm bắt đầu bằng can Canh có số đơn vị là 0, Tân có số đơn vị là 1… theo số năm dương lịch, nhưng không rõ sự tương ứng. Thật ra đó là sự tương ứng một gióng một (correspondence one to one): vì hệ thống số đang dùng theo thập phân, từ 0 đến 9, nên số hàng đơn vị mỗi năm ứng với mười thiên can, không xê dịch, không thay đổi được. Năm có can Canh luôn luôn ứng với năm dương lịch có số cuối là 0 (như Canh Thìn là 1940, 2000; Canh Ngọ là 1990, Canh Thân là 1980…), Tân ứng với số cuối là 1 (Tân Tỵ là 1941, 2001; Tân Mùi là 1991, Tân Dậu là 1981…), Nhâm ứng với số cuối là 2 (Nhâm Ngọ là 1942, 2002, Nhâm Thân là 1992, Nhâm Tuất là 1982…),  Quý, với số cuối là 3 (Quý Mùi là 1943, 2003; Quý Hợi là 1983, Quý Dậu là 1993…), Giáp ứng với số cuối là 4 (Giáp Thân là 1944, 2004; Giáp Tuất là 1994, Giáp Dần là 1974…)  vân vân. Cứ mười hai năm làm một giáp (great year),  60 năm làm một vận niên lục giáp (cycle) và 3600 năm làm một kỷ nguyên (epoch)

** Số tương ứng với 10 thiên can.

Mỗi năm âm lịch lại chia ra làm 24 tiết. 

* Thanh minh trong tiết tháng ba trong truyện Kiều là trong tháng ba âm lịch đến sau tiết xuân phân khoảng hai tuần.

4) Lịch Nhật bản

Ngoài Việt nam và Trung quốc còn có Nhật bản cũng dùng âm lịch như trên.

Người Nhật gọi tiết là ki.  Xuân phân theo tiếng Nhật là Shunbun, Hạ chí là Geshi, Thu phân là Shuubun và Ðông chí là Touji.

Tên tháng trong lịch Nhật lúc đầu không theo cách đếm số mà theo mùa màng hay công việc đồng áng.  Tháng giêng là MuTsuki có nghĩa là mùa xuân thái hòa, tháng ba là Yayohi, có nghĩa là cỏ mọc xanh rì, tháng sáu là Mina Tzuki, tháng tưới nước (đưa nước vào ruộng),  tháng 8 là Ha Tzuki, tức là tháng của lá cây. Ðặc biệt là tháng 10 được gọi là tháng của các vị thần, KaNa Tzuki vì theo truyền thuyết các thần về họp mặt tại đền Izumo trong phủ Shimane.  Vì vậy người ta vẫn coi tháng 10 là tháng không có thần thánh bảo hộ ở các phủ khác.

Tháng âm lịch có ba tuần, theo con trăng: thượng tuần, trung tuần và hạ tuần.  Riêng âm lịch Nhật chia tuần lễ theo bảy ngày từ năm 807.  Năm 806 nhà sư Koubou Daishi cho biết là không thể tính chính xác ngày xấu, ngày tốt trong lịch Nhật vì không biết được ngày bí mật, tiếng Nhật là Mitsubi.  Thật ra Mitsubi do chữ Mitsu, âm từ tiếng thổ âm Samarkand mee-ruu  là Sunday.  Từ đó lịch Nhật bản áp dụng tuần lễ bảy ngày theo tên Mặt trời và tên sáu hành tinh (planets) trong Thái dương hệ.  Trong hồi ký viết năm 1007, Michinaga Fujiwara đã ghi lại ngày 23 tháng 9 là ngày thứ ba (Kayoubi), ngày của Hỏa tinh.

Cho đến nay, người Nhật bản, người Trung quốc, và người Việt nam đều dựa vào âm lịch để giải quyết các việc quan trọng trong đời sống, và âm lịch đã thật sự có một ảnh hưởng sâu đậm trong ba nước này.